Systemy zakładowe w Wielkiej Brytanii przeżywają w chwili obecnej kry-zys. Jego przejawami są nie tylko spadek ogólnej liczby uczestników, ale także widoczny trend polegający na zmniejszaniu się liczby funkcjonujących planów emerytalnych. W 2000 roku zarejestrowanych było 105 tys. planów zakładowych, w 2004 roku – 95,9 tys. planów, natomiast w kwietniu 2005 roku tylko 69 tys. aktywnych planów95. Niekorzystne zjawiska w gospodarce sprawiają, że praco-dawcy stosunkowo niechętnie tworzą nowe plany emerytalne, skupiając się przede wszystkim na zapewnieniu bieżącej działalności przedsiębiorstwa. Pracownicze programy emerytalne tracą w okresie dekoniunktury gospodarczej istotny walor, jakim jest potrzeba utworzenia konkurencyjnego planu emerytalnego, który ogra-niczy fluktuację załogi i przyciągnie do zakładu pracowników posiadających wy-sokie kwalifikacje. Program zapewniający wywy-sokie świadczenie stanowi bowiem, oprócz wysokości wynagrodzenia, jedno z podstawowych kryteriów decydujących o wyborze pracodawcy szczególnie, gdy chodzi o specjalistów. Konkurencja między programami emerytalnymi wymuszała na instytucjach finansowych osiąganie co-raz to lepszych wyników finansowych. Obecnie, w sytuacji stosunkowo wysokiego bezrobocia, pracownicy poszukują przede wszystkim stabilności zatrudnienia, a funkcjonowanie u pracodawcy programu emerytalnego zeszło na dalszy plan. Pracowniczy program emerytalny traktowany jest jako dobro ponadstandardowe, co osłabia presję na osiągane wyniki finansowe. Obecnie niemal połowa aktywnych planów zakładowych funkcjonuje w sektorze publicznym96, co dodatkowo wzmac-nia przekonanie o dysfunkcji form zakładowych i konieczności wprowadzewzmac-nia dodatkowych zachęt dla pracodawców w sektorze niepublicznym, w ramach tej formy oszczędzania. Podstawą funkcjonowania planów zakładowych w Wielkiej Brytanii jest ustawa o planach emerytalnych (The Pension Schemes Act) uchwalona w 1993 roku97. Na mocy jej postanowień ubezpieczony może skorzystać z instytucji wyłączenia z drugiego publicznego filaru „contracting out” i gromadzić oszczędności emery-talne w utworzonym przez pracodawcę pracowniczym programie emerytalnym. Liczba uczestników ppe w 2011 roku wyniosła 27,2 mln osób (w tym 13 mln w ppe w sektorze publicznym, a 14,2 mln w sektorze prywatnym). Liczba aktywnych uczestników (tj. takich, za których pracodawcy opłacali składki) szacowana jest na 8,4 mln (dane Occupational Pension Schemes Survey)98. Zauważalnym trendem jest 95 The Government Actuary’s Department, Occupational Pension Schemes 2005, London 2006 s. 20. 96 Government Actuary’s Department’s. Occupational pension schemes survey 1995 to 2005, London 2005, tabela s. 45. 97 Government Actuary Department, Pension Schemes Act 1993, Rebates And Reduced Rates Of National Insurance Contributions For Members Of Contracted-Out Schemes, London 2000 s. 3. 98 Office for National Statistics, OPSS Annual Report, Chapter 7: Pension Trends –Private Pen-sion Scheme Membership, 2013 Edition, London 2013 s. 2. jednak zmniejszająca się liczba aktywnych uczestników ppe99. Jest to konsekwencją postępującej likwidacji programów w sektorze prywatnym. W 2007 roku w sektorze prywatnym funkcjonowało 57 tyś ppe, natomiast w 2011 roku liczba programów zmniejszyła się do 44 tysięcy. O ile bowiem liczba aktywnych uczestników pro-gramów w sektorze publicznym utrzymuje się na stałym poziomie, to od lat 90. notuje się spadek liczby programów i uczestników w sektorze prywatnym100. Naj-liczniejszą grupę programów stanowią te utworzone przez mikroprzedsiębiorców. Spośród 44 tysięcy wszystkich planów, około 35 tysięcy to plany utworzone przez pracodawców zatrudniających od 2 do 11 pracowników, a jedynie 470 stanowi plany wielozakładowe lub branżowe (Branch Pension Schemes), których uczestnikami jest ponad 5 tys. osób101. Poniższe dane wskazują, że przyjęta w Wielkiej Brytanii regulacja sprzyja tworzeniu planu emerytalnego przez małych przedsiębiorców. Jeżeli rząd brytyjski wzmocni dodatkowo preferencje dla przedsiębiorców, plan emerytalny stanowić może jedną z istotnych zachęt dla załogi zakładu pracy. Za największą z barier uznać należy, podobnie jak w innych systemach, brak odpowiednich preferencji dla mikropracodawców tworzących tę formę zabezpieczenia ryzyka starości. Wynika to przede wszystkim z ograniczonej ilości kapitału, jakim dysponują przedsiębior-cy. Utworzenie pracowniczego programu emerytalnego wiąże się ze znacznymi nakładami, które ponosi pracodawca. Stanowią one barierę szczególnie dla małych zakładów, nie dysponujących odpowiednimi rezerwami finansowymi dla potrzeb przede wszystkim utworzenia programu. Istotne jest także zagwarantowanie ela-stycznych zasad opłacania składki (w szczególności możliwości czasowego jej zawieszenia). Stąd też poszczególne państwa stają przed koniecznością stworzenia zachęt oraz ulg, dzięki którym zwiększy się dostępność programów emerytalnych (liczba pracodawców, którzy utworzą program dla swoich pracowników). Jest to jedna z najistotniejszych (poza skomplikowanym sformalizowanym trybem oraz kosztem opłacania składek podstawowych) przeszkód, na jakie napotykają praco-dawcy przy tworzeniu programu. Zagadnienie to znajdzie rozwinięcie w dalszej części pracy. Warto także zaznaczyć, że w wielu państwach pracodawcy zatrudniający do 20 pracowników stanowią najliczniejszą grupę wśród przedsiębiorców i powin-ni, w moim przekonaniu, stać się grupą docelową. Koszty wsparcia finansowego zwracać się będą pod postacią wieloletniego stymulowania gospodarki przez kapitał 99 W 1979 roku pracodawcy opłacali składkę za 11,6 mln uczestników; w 1989 roku za 10,6 mln; w 1999 roku za 10,1 mln; w 2005 roku za 9,8 mln; w 2009 roku za 8,7 mln; a w 2013 roku za 8,4 mln uczestników; Office for National Statistics, OPSS... 100 W 1969 roku liczna uczestników ppe w sektorze prywatnym szacowana była na 8,2 mln,; w 1979 roku na 6,1 mln; w 1989 roku na 6 mln; w 1999 roku na 5,7 mln; w 2004 roku na 4,8 mln; w 2009 roku na 3,3, mln; a w 2011 roku liczba uczestników zatrudnionych w sektorze prywatnym wyniosła jedynie 2,9 mln osób; tamże, 101 Office for National Statistics, OPSS Annual Report ;Chapter 2: Scheme Numbers, 2013 Edition, London 2013 s. 3. pomnażany przez instytucje finansowe, a ponadto pod postacią wzrostu konsumpcji, od początku fazy realizacyjnej (wypłaty) kapitałów uczestników programu. Charakterystyka poszczególnych form ppe i zasad funkcjonowania zakła-dowej przezorności w Wielkiej Brytanii jest zagadnieniem niebywale skompliko-wanym z uwagi niejednorodność konstrukcji poszczególnych form programów i zróżnicowane zasady funkcjonowania poszczególnych planów. Najliczniejszą grupę stanowią ppe oparte o metodę zdefiniowanej składki. W takiej formie utwo-rzono ok. 75% wszystkich ppe. W oparciu o metodę zdefiniowanego świadczenia funkcjonuje około 20% planów emerytalnych. Natomiast ok. 5% wszystkich planów zakładowych, opartych zostało o mieszaną metodę finansowania (część świadczenia wypłacana jest w oparciu o kapitalizowaną składkę, a część w oparciu o policzalny wzór matematyczny). Istotnym dla określenia pozycji prawnej uczestnika elementem jest wpro-wadzenie przez przepisy możliwości różnego traktowania uczestników tego same-go planu, poprzez utworzenie tzw. sectionalised schemes. Przepisy umożliwiają zróżnicowanie uczestników w zakresie wysokości opłacanych składek czy wysokości przyszłych świadczeń. Na takich zasadach funkcjonuje obecnie około czterysta planów emerytalnych102. Zróżnicowanie uczestników wynika z ogólnie akceptowanej koncepcji elitaryzmu (indywidualizacji) w ramach zatrudnienia. O ile w państwach Europy Kontynentalnej uwidaczniają się silne tendencje egalitary-styczne – dążenie do równego traktowania pracowników wykonujących taką samą pracę, wzmacniane związków zawodowych broniących równego traktowania, to w systemach anglosaskich gwarantuje się równe traktowanie, ale jednocześnie tam gdzie jest to dopuszczalne, dąży się do indywidualizmu, premiowania aktywności, przezorności pracowników. Prawo w większym zakresie dopuszcza różnicowanie poszczególnych uprawnień przysługujących w ramach załogi, o ile nie będzie ono prowadziło do nieuprawnionej dyskryminacji pracowników. W systemie brytyjskim, tradycyjnie bazującym na zakładowej przezorności, nacisk położony został na jak najszersze wykorzystanie planów emerytalnych, zwiększenie aktywności samych zainteresowanych, a w efekcie zrównoważenie publicznego oraz prywatnego systemu zabezpieczenia społecznego. Jednym z ele-mentów wspomagających ten proces jest wymieniana już przeze mnie możliwość przeniesienia części składki (contracted out) z publicznego State Second Pension (S2P) i opłacania składek do planu zakładowego. Podstawową korzyścią dla uczest-nika jest obniżenie tym samym składki ubezpieczeniowej (National Insurance Conriubution). Dodatkowo, pracodawcy tworzący program mogą korzystać z ulg podatkowych (contracted-out rebate), co w założeniu ma stanowić bodziec do tworzenia przez nich ppe. Plany emerytalne w wielkiej Brytanii tworzone są w jednej z trzech form: • • (COSRS) contracted-out salary-related scheme – w planach emerytalnych tego typu, wysokość świadczenia jest powiązana z zarobkami ubezpieczone-go lub wysokością opłacanych składek. Program ten funkcjonuje w oparciu o metodę zdefiniowanego świadczenia albo określony standard świadczenia uzależniony. Standard ten jest uzależniony od długości okresu oszczędzania. Z reguły określa nim się także minimalną wartość świadczenia Guaranteed Minimum Pension (GMP) lub tzw. współczynnik oczekiwanego świadczenia Reference Scheme Test (RST). Współczynnik ten stosowany jest w przypad-ku, gdy pierwszej wypłaty dokonano w 1997 roku lub w latach następnych. W przypadku, gdy uczestnik podjął wypłatę świadczenia przed tą datą, stosowany jest wskaźnik GMP103; • • (COMPS) contracted-out money-purchase scheme – jest to plan emerytal-ny, oparty na metodzie zdefiniowanej składki. Pracodawca odprowadza do programu za każdego uczestnika określoną, w porozumieniu zawieranym z pracownikami, składkę. Uczestnik nabywa prawo do świadczenia oblicza-nego w oparciu sumę zainwestowanych składek i stopę zwrotu wyliczoną na dzień realizacji świadczenia (dzień wypłaty). Na mocy ustawy o planach emerytalnych wysokość wypłaty z ppe nie może być niższa niż świadczenie jakie uczestnik otrzymałby gdyby jego składka była pomnażana w ramach State Second Pension; • • (COMBS) contracted-out mixed benefit scheme – jest to typ planu mie-szanego (hybrydowego), zawierającego elementy systemu zdefiniowanej składki i zdefiniowanego świadczenia. Emerytura zakładowa jest wyliczana częściowo w oparciu o wzór matematyczny (system zdefiniowanej składki), a częściowo w oparciu o kapitalizowaną część składki (system zdefiniowa-nego świadczenia)104. Gwarancja wypłaty minimalnego świadczenia stanowi niezwykle istotny element chroniący uczestnika pracowniczego programu emerytalnego W Wielkiej Brytanii. Zastosowane rozwiązanie może być jednak rozmaicie oceniane. Z jednej strony instytucja finansowa musi ograniczyć ryzyko inwestycyjne tak, aby osiągnąć świadczenie równe lub wyższe niż publiczny system State Second Pension. Uczest-nik decydując się na skorzystanie z opcji contracted-out zyskuje gwarancję tego, że jego środki będą pomnażane z należytą starannością. Wyrazem tej gwarancji jest późniejsze roszczenie o wypłatę świadczenia, którego minimalny standard narzuca wynik finansowy systemu publicznego. W efekcie pracodawcy chętniej tworzą, a pracownicy przystępują do programu emerytalnego. Z drugiej jednak 103 Źródło: strony ustawodawca wprowadzając minimalny standard, ogranicza podejmowane przez instytucje finansowe decyzje. Prowadzi to do sytuacji podobnej jak w przy-padku OFE sprzed reformy w 2014 roku w Polsce. Fundusze inwestując składki emerytalne ograniczone były decyzjami innych towarzystw emerytalnych. Ustawa o offe przewidywała sankcje finansowe, w przypadku, gdy stopa zwrotu funduszu znacząco odbiegała od osiąganych przez pozostałe. W efekcie wyniki finansowe, obrazowane przez wykresy wartości jednostek rozrachunkowych poszczególnych funduszy, były do siebie zbliżone. Ogranicza to nie tylko konkurencję pomiędzy instytucjami finansowymi, ale przede wszystkim potrzebę zmiany funduszu, na inwestujący agresywnie lub zachowawczo w zależności od sytuacji na rynku. Ana-lizując potrzebę wprowadzenia minimalnego standardu w polskiej ustawie o ppe należy wskazać, że z uwagi na różnicę form ppe i wielość instrumentów finanso-wych, w które inwestuje się wpłacone składki, niemożliwe jest zastosowanie innego wskaźnika niż minimalna określona procentowo stopa zwrotu. Jednakże z uwagi na cel, jaki spełnia świadczenie z ppe, a mianowicie podwyższenie świadczenia z I i II filaru, a nie jak w systemie brytyjskim uzupełnienie emerytury podstawowej (I filar), wprowadzanie dodatkowych ograniczeń, ponad te wynikające ze szczegó-łowych ustaw regulujących działanie poszczególnych instytucji finansowych (np. ustawy offe czy ustawy ofi), uznać należy za niekorzystne dla sytuacji uczestnika programu. Instytucja finansowa powinna posiadać możliwość inwestowania w jak najszersze spektrum produktów rynku finansowego tak, aby przy zwiększonym ryzyku móc osiągnąć jak wyższą stopę zwrotu. Pracodawca negocjując warunki utworzenia programu ze stroną pracowniczą mógłby dopasować formę programu do struktury oraz potrzeb załogi zakładu. Na mocy ustawy uchwalonej w lutym 2004 roku Pensions Bill zakładowe systemy emerytalne objęto funduszem gwarancyjnym. Fundusz Zabezpieczenia Emerytur (Pension Protection Fund) został utworzony w celu ochrony uczestników programu na wypadek likwidacji albo niewypłacalności planu emerytalnego105.